ผู้ป่วยมะเร็งทำไมจึงผอม

ภาวะผอมหนังหุ้มกระดูกในผู้ป่วยมะเร็ง (cancer cachexia) คือ การที่ผู้ป่วยมีน้ำหนักที่ลดลงมากกว่า 5% จากน้ำหนักเดิม หรือลดลดมากกว่า 2% ในผู้ที่มีดัชนีมวลกายต่ำกว่า 20 kg/m² หรือผู้ที่มีภาวะมวลกล้ามเนื้อน้อย (sarcopenia) อยู่ก่อน (1) ซึ่งภาวะผอมหนังหุ้มกระดูกนี้ เกิดจากการอักเสบในร่างกาย เนื่องจากเซลล์มะเร็งมีการหลั่งสารอักเสบต่าง ๆ เช่น TNF-⍺, IL-1 และ IL-6 ซึ่งจะส่งผลทำให้ร่างกายมีการเผาผลาญพลังงานเพิ่มมากขึ้น มีความอยากอาหารลดลง มีการสลายของมวลกล้ามเนื้อและมวลไขมันเพิ่มขึ้น หากผู้ป่วยได้รับพลังงานและโปรตีนไม่เพียงพอ ก็จะทำให้เกิดภาวะทุพโภชนาการ ซึ่งจะส่งผลกระทบต่อการรักษา เช่น มีโอกาสติดเชื้อสูงขึ้น รักษาตัวในโรงพยาบาลนานขึ้น และมีภาวะแทรกซ้อนจากยาเคมีบำบัดมากขึ้น (2)

กรดไขมันโอเมกา-3 คืออะไร

กรดไขมันโอเมกา-3 เป็นกรดไขมันที่จำเป็นต่อร่างกาย โดยจัดอยู่ในกลุ่มกรดไขมันไม่อิ่มตัวหลายตำแหน่ง (polyunsaturated fatty acid; PUFA) ประกอบไปด้วย eicosapentaenoic acid (EPA) และ docosahexaenoic acid (DHA)  ซึ่งมักพบได้ในปลาทะเล นอกจากนี้ยังมีกรดไขมัน α-linolenic (ALA) ซึ่งได้ในน้ำมันจากพืช เช่น น้ำมันเมล็ดแฟลกซ์, น้ำมันวอลนัท, น้ำมันคาโนลา เป็นต้น EPA และ DHA บางส่วนยังสามารถสร้างขึ้นจาก ALA ในร่างกายได้ แต่กระบวนการดังกล่าวเกิดขึ้นได้น้อยกว่า 10% ดังนั้น จึงควรบริโภคอาหารที่เป็นแหล่งของ EPA และ DHA โดยตรง  (3,4)

กรดไขมันโอเมกา-3 มีประโยชน์อย่างไร

การศึกษาพบว่า EPA และ DHA มีโครงสร้างคล้ายคลึงกับสารตั้งต้นที่ทำให้เกิดการอักเสบ แต่ EPA และ DHA สามารถเข้าทำปฏิกิริยาแบบแข่งขัน จึงทำให้เกิดการสร้างสารต้านการอักเสบแทน เช่น prostaglandin E₃, thromboxane B₃ และ leukotriene B₅ ดังนั้น EPA และ DHA ที่พบในน้ำมันปลาจึงสามารถช่วยลดภาวะการอักเสบในร่างกายได้ (5,6)

ปัจจุบันมีการนำกรดไขมันโอเมกา-3 มาใช้ประโยชน์กับผู้ป่วยมะเร็ง ดังนี้

1. ผู้ป่วยมะเร็งที่เสี่ยงต่อการเกิดภาวะทุพโภชนาการ และได้รับการรักษาด้วยยาเคมีบำบัด พบว่ากรดไขมันโอเมกา-3 สามารถช่วยเพิ่มความอยากอาหาร ทำให้ผู้ป่วยรับประทานอาหารได้มากขึ้น ส่งผลทำให้ผู้ป่วยมีมวลกล้ามเนื้อเพิ่มขึ้นและช่วยคงน้ำหนักตัวได้ ซึ่งปริมาณที่แนะนำคืออย่างน้อย 2 กรัม/วัน (2)
2. ผู้ป่วยมะเร็งบริเวณศีรษะและลำคอ รวมถึงมะเร็งทางเดินอาหารส่วนต้น ที่จะได้รับการผ่าตัด พบว่า กรดไขมันโอเมกา-3 ร่วมกับสารอาหารที่มีฤทธิ์ต่อระบบภูมิคุ้มกัน (immunonutrients) ชนิดอื่นๆ สามารถช่วยลดการติดเชื้อหลังผ่าตัด ภาวะแทรกซ้อน และช่วยลดระยะเวลาการนอนรักษาในโรงพยาบาลได้ โดยแนะนำให้รับประทาน 5-7 วัน ก่อนและหลังผ่าตัด (7)

อย่างไรก็ตาม ผู้ป่วยจะต้องได้รับพลังงานและโปรตีนที่เพียงพอกับร่างกายด้วย จึงจะเกิดประโยชน์และสามารถลดภาวะแทรกซ้อนได้

แหล่งอาหารที่พบ EPA และ DHA

EPA และ DHA นอกจากจะพบได้ในปลาทะเล เช่น ปลาแซลมอน ปลาซาบะ ปลาแมคเคอเรล ปลาซาร์ดีนแล้ว ยังสามารถพบได้ในปลาไทยบางชนิด เช่น ปลาทู ปลาสวาย เป็นต้น

ตารางแสดงปริมาณกรดไขมันโอเมกา-3 ในแหล่งอาหารต่าง ๆ (8,9)

โดยทั่วไป สมาคมโรคหัวใจแห่งอเมริกา (AHA) แนะนำให้บริโภคปลาทะเลอย่างน้อย 2 ส่วน/สัปดาห์ หรือประมาณ 200 กรัม/สัปดาห์ เพื่อลดความเสี่ยงต่อการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด

ในกรณีของภาวะผอมหนังหุ้มกระดูกจากมะเร็ง ถ้าต้องการเสริมกรดไขมันโอเมกา-3 ถ้าได้รับจากอาหารไม่เพียงพอ สามารถรับประทานอาหารทางการแพทย์ที่มีส่วนประกอบของ EPA ซึ่งสามารถช่วยเพิ่มน้ำหนักและมวลกล้ามเนื้อในผู้ป่วยมะเร็งได้

ข้อควรระวัง

สำหรับผู้ป่วยที่รับประทานยาวาร์ฟาริน (warfarin) ไม่ควรเสริมกรดไขมันโอเมกา-3 เพราะจะทำให้เสริมการออกฤทธิ์ของยาวาร์ฟาริน (10) หน่วยงานความปลอดภัยอาหารแห่งสหภาพยุโรป (European Food Safety Authority; EFSA) ได้รายงานไว้ว่าสามารถบริโภค EPA และ DHA รวมกันได้ไม่เกิน 5 กรัม/วัน (11)

บทสรุป

กรดไขมันโอเมกา-3 สามารถช่วยลดภาวะการอักเสบ เพิ่มมวลกล้ามเนื้อ และทำให้น้ำหนักตัวในผู้ป่วยมะเร็งคงที่ได้ โดยผู้ป่วยจะต้องได้รับพลังงานและโปรตีนที่เพียงพอด้วย เพื่อช่วยลดภาวะทุพโภชนาการ ซึ่งโภชนาการที่ดีสามารถช่วยลดภาวะแทรกซ้อนจากการรักษา และลดระยะเวลาการนอนโรงพยาบาลได้

ส่วนผสม (Ingredients)

1. ไข่ไก่ 3 ฟอง
2. กุ้งขนาดกลาง 3 ตัว
3. นมสด 120 มิลลิลิตร
4. ซีอิ๊วขาว 2 ช้อนโต๊ะ
5. ต้นหอม, แครอท หั่นเต๋า อย่างละ 1 ช้อนโต๊ะ
6. เกลือ, น้ำตาลทราย เล็กน้อย

วิธีการทำ (Preparation)

1. ตอกไข่ใส่ชาม แล้วตีให้เข้ากัน
2. ใส่ต้นหอมและแครอท (หรือใส่ผักตามชอบ)
3. ใส่นมสด แล้วปรุงรสด้วยซีอิ๊วขาว, เกลือ และน้ำตาลเล็กน้อย จากนั้นตีส่วนผสมทั้งหมดให้เข้ากัน แล้วนำไปนึ่ง
4. เมื่อไข่เริ่มสุก นำกุ้งมาวางไว้ด้านบน รอเวลาไข่สุกประมาณ 15-20 นาที
5. เมื่อสุกดีแล้ว นำขึ้นจากเตา และราดด้วยกระเทียมเจียว พร้อมเสิร์ฟ

เมนูนี้มีดีอะไร

ไข่ตุ๋นเป็นอาหารอ่อนทานง่าย โปรตีนสูง เหมาะสำหรับผู้ป่วยมะเร็งที่ได้รับการฉายแสงบริเวณศีรษะและลำคอ หรือมีปัญหาเยื่อบุช่องปากอักเสบจากยาเคมีบำบัด ถ้ามีปัญาหาเรื่องการเคี้ยว อาจจะสับกุ้งให้ละเอียดก่อนแล้วปรุงรส จะทำให้ทานได้ง่ายขึ้นค่ะ

สำหรับผู้ป่วยที่มีน้ำหนักน้อย ใส่กระเทียมเจียว ประมาณ 1-2 ช้อนโต๊ะ โดยเลือกใช้เป็นน้ำมันพืชที่มีกรดไขมันไม่อิ่มตัวสูง เช่น น้ำมันรำข้าว, น้ำมันมะกอก, น้ำมันคาโนล่า เนื่องจากส่งผลดีต่อระดับไขมันในเส้นเลือด ซึ่งจะช่วยลดความเสี่ยงในการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจและสมองค่ะ

ตุ๋นไข่อย่างไรให้นุ่มเนียน

วิธีการทำไข่ตุ๋นให้นุ่ม ต้องตีไข่เบาๆ ด้วยตะเกียบหรือส้อม และไม่ควรตีนานเกินไป เพราะจะทำให้ไข่เป็นฟอง เมื่อตีไข่เรียบร้อยแล้ว ใช้กระชอนตาถี่กรองใส่ถ้วยก่อน 1-2 ครั้ง ต้มน้ำให้เดือดก่อน จึงนำไข่มาวางบนตะแกรงนึ่งแล้วลดไฟให้อ่อนลงค่ะ

ส่วนผสม (Ingredients)

1. แครกเกอร์ 4-6 ชิ้น
2. ทูน่าในน้ำแร่ 1/2 กระป๋อง
3. ผักต้ม 1/2 ทัพพี (ข้าวโพด+แครอท+ถั่วลันเตา)
4. สับปะรดกระป๋อง 1/2 ช้อนโต๊ะ
5. น้ำสลัด 1 ช้อนโต๊ะ

วิธีการทำ (Preparation)

1. นำผักไปต้มให้สุก แล้วพักทิ้งไว้ จากนั้นหั่นสับปะรดแบบเต๋าเตรียมไว้
2. เททูน่าลงในชาม ตามด้วยผักต้ม สับปะรด และน้ำสลัด จากนั้นคลุกเคล้าส่วนผสมทั้งหมดเข้าด้วยกัน
3. นำส่วนผสมที่ได้มาทาลงบนแครกเกอร์พร้อมรับประทานค่ะ

เมนูนี้มีดีอะไร

เป็นของว่างที่มีพลังงานและโปรตีนสูง มีสีสันน่ารับประทานจากผักหลากสีที่ช่วยเพิ่มความอยากอาหารให้กับผู้ป่วย

สำหรับผู้ป่วยที่มีปัญหาด้านการเคี้ยว สามารถเปลี่ยนจากแครกเกอร์เป็นขนมปังนิ่มๆแทนได้ ถ้ารับประทานคู่กับนมสดอุ่นๆก็จะทำให้ทานง่ายขึ้น และได้รับสารอาหารที่มีประโยชน์เพิ่มด้วยค่ะ

แต่สาร Isoflavone ไม่ได้ออกฤทธิ์เหมือน Estrogen เสียทีเดียว การศึกษาในมนุษย์ พบว่าการรับประทานผลิตภัณฑ์​จากถั่วเหลือง ไม่เพิ่มความเสี่ยงในการเกิดมะเร็งเต้านม และอาจจะช่วยลดความเสี่ยงได้ด้วย (1)

ความเข้าใจผิดบางส่วนอาจมาจากผลการศึกษาที่แตกต่างกันของการศึกษาในคนและสัตว์ โดยการศึกษาวิจัยในสัตว์พบว่าหนูที่ได้รับ Isoflavone ในปริมาณสูง มีความเสี่ยงต่อการเป็นมะเร็งเต้านมเพิ่มขึ้น แต่ร่างกายของมนุษย์และหนูมีการทำงานแตกต่างกัน และปริมาณ Isoflavone ที่ใช้ในหนูก็สูงกว่าปริมาณที่มีในอาหารปกติมาก (2)

นอกจากจะลดความเสี่ยงของมะเร็งเต้านมในคนปกติแล้ว ในผู้ที่เป็นมะเร็งเต้านม พบว่าการบริโภคอาหารจากถั่วเหลืองมีความสัมพันธ์กับอัตราการเสียชีวิตที่ลดลง และลดโอกาสการกลับมาเป็นซ้ำของมะเร็งเต้านมด้วย (3)

โดยสรุป ในปัจจุบันยังไม่มีหลักฐานแสดงให้เห็นถึงอันตรายใดๆ จากการกินถั่วเหลือง อีกทั้งยังมีประโยชน์ต่อสุขภาพมากกว่าความเสี่ยงที่อาจจะเกิดขึ้น อย่างไรก็ตาม แนะนำให้กินในปริมาณปกตินะคะ เพราะยังไม่มีงานวิจัยรองรับว่าถ้ารับประทานปริมาณมากๆ ผลจะเป็นอย่างไร ถั่วเหลืองและผลิตภัณฑ์จากถั่วเหลือง เช่น เต้าหู้, เทมเป้, ถั่วแระญี่ปุ่น, มิโซะ และนมถั่วเหลืองยังเป็นแหล่งโปรตีนและไขมันคุณภาพดี ช่วยลดอัตราการเกิดโรคหัวใจและลดระดับคอเลสเตอรอลในเลือดได้ค่ะ

ถ้าผู้ป่วยผอม ต้องการเพิ่มน้ำหนัก เติมกระเทียมเจียว 1 ช้อนโต๊ะ และรับประทานพร้อมข้าวสวย 1 ถ้วย จะได้พลังงาน 515 กิโลแคลอรี่ และโปรตีน 23.5 กรัมค่ะ

ส่วนผสม (Ingredients)

1. เต้าหู้ไข่ 1 หลอด
2. กุ้งขนาดกลาง 3 ตัว
3. สาหร่ายวากาเมะ 70 กรัม
4. แครอท 20 กรัม
5. ซีอิ๊วขาว 1-2 ช้อนโต๊ะ
6. ต้นหอม, รากผักชี เล็กน้อย
7. พริกไทย (ตามชอบ)

วิธีการทำ (Preparation)

1. ใส่น้ำซุปลงในหม้อ ตามด้วยรากผักชี ต้มจนน้ำซุปเดือด
2. ใส่กุ้งลงไป ตามด้วยแครอท ต้นหอม สาหร่ายวากาเมะ และเต้าหู้ไข่ ต้มจนสุก
3. ปรุงรสด้วยซีอิ๊วขาวตามชอบ ตักใส่ชาม โรยด้วยพริกไทย พร้อมเสิร์ฟค่ะ

เมนูนี้มีดีอะไร

แกงจืดเต้าหู้สาหร่ายวากาเมะกุ้งเป็นเมนูที่มีโปรตีนสูง สามารถรับประทานได้ง่าย มีเนื้อนุ่ม และยังมีรสอูมามิจากธรรมชาติของสาหร่ายวากาเมะ ส่วนน้ำแกงจืดทำให้คล่องคอเวลากลืนอาหาร จึงเหมาะสำหรับผู้ป่วยมะเร็งที่มีอาการเจ็บปาก เจ็บคอ หรือน้ำลายแห้งจากการฉายแสงค่ะ

สาหร่ายวากาเมะ มีวิตามินและแร่ธาตุต่างๆ ที่จำเป็นต่อร่างกายจำนวนมาก

ในสาหร่ายวากาเมะ มีสารพฤกษเคมีชื่อ Fucoxanthin ซึ่งพบว่าช่วยยับยั้งเซลล์มะเร็งในหลอดทดลองได้ แต่มีข้อควรระวังคือ มีการศึกษาพบว่า การรับประทานสาหร่ายทะเลปริมาณมาก อาจจะเพิ่มความเสี่ยงต่อมะเร็งต่อมไทรอยด์ เนื่องจากได้รับไอโอดีนในปริมาณสูง

เพราะฉะนั้น ควรรับประทานแต่พอดีและสลับสับเปลี่ยนอาหารให้หลากหลายและครบ 5 หมู่นะคะ

ส่วนผสม (Ingredients)

1. กีวี่ 1 ผล (หรือผลไม้ตามชอบ)
2. มูสลี่ 50 กรัม
3. นมสด 240 มิลลิลิตร

วิธีการทำ (Preparation)

1. ล้างกีวี่ให้สะอาด แล้วหั่นพักไว้
2. นำมูสลี่เทใส่ภาชนะที่เตรียมไว้ ตามด้วยกีวี่ แล้วใส่นมสดลงไป สามารถรับประทานได้ทันทีค่ะ

เมนูนี้มีดีอะไร

เป็นเมนูที่มีใยอาหารสูง ช่วยลดความเสี่ยงในการเกิดโรคมะเร็งได้ โดยองค์การอนามัยโลก (WHO) แนะนำให้กินผัก ผลไม้ และธัญพืช รวมกันให้ได้วันละ 400 กรัม เทียบเท่ากับใยอาหาร 30 กรัม และการกินใยอาหารเพิ่มขึ้นทุก 10 กรัม จะลดความเสี่ยงต่อการเกิดโรคมะเร็งลำไส้ใหญ่ได้ 9%

สำหรับผู้ป่วยมะเร็งที่มีภาวะเม็ดเลือดขาวต่ำ ควรเลือกผลไม้ที่สามารถปอกเปลือกได้ เช่น กล้วย ส้ม แคนตาลูป เป็นต้น และล้างให้สะอาดก่อนรับประทานทุกครั้งนะคะ

ส่วนผสม (Ingredients)

1. ไข่ไก่ 2 ฟอง
2. กุ้งขนาดกลาง 3 ตัว
3. แครอท, หอมใหญ่, ต้นหอม หั่น อย่างละ 1 ชต.
4. น้ำมันพืช 3 ชต.
5. น้ำมันหอย 1 ชต.
6. ซีอิ๊วขาว 1 ชต.
7. พริกไทย

วิธีการทำ (Preparation)

1. ตอกไข่ใส่ชาม 
2. ใส่แครอท, หอมใหญ่, ต้นหอม (หรือใส่ผักตามชอบได้เลยค่ะ) 
3. ใส่กุ้งลงไปส่วนหนึ่ง และแบ่งกุ้งไว้อีกส่วนเพื่อนำมารวนให้สุกแล้วพักทิ้งไว้
4. ใส่ซีอิ๊วขาวและน้ำมันหอยลงไป จากนั้นตีส่วนผสมทั้งหมดให้เข้ากัน
5. ตั้งกระทะด้วยไฟปานกลาง แล้วใส่น้ำมันลงไป 
6. รอให้น้ำมันร้อน แล้วเทไข่ลงไปในกระทะ ทอดให้ไข่สุกทีละด้าน
7. นำขึ้นใส่จาน โรยด้วยกุ้งที่รวนไว้และพริกไทย เสิร์ฟพร้อมข้าวสวยร้อนๆ รับประทานได้ทันทีค่ะ  

เมนูนี้มีดีอะไร

ไข่ เป็นแหล่งโปรตีนที่ดี และในไข่แดงยังมีวิตามินและแร่ธาตุต่างๆที่จำเป็นต่อร่างกาย เนื่องจากผู้ป่วยมะเร็งมีอัตราการสลายโปรตีนเพิ่มขึ้น จึงควรได้รับโปรตีนและกรดอะมิโนที่จำเป็นอย่างเพียงพอ

เมนูนี้ มีสัดส่วนของไขมันค่อนข้างสูง ซึ่งเหมาะสำหรับผู้ป่วยมะเร็งที่ต้องการเพิ่มน้ำหนัก เพราะไขมันให้พลังงานสูง (9 กิโลแคลลอรี่ ต่อ 1 กรัม) และงานวิจัยยังพบว่าผู้ป่วยมะเร็งสามารถนำไขมันไปใช้ได้ดี สำหรับน้ำมันที่เราเลือกใช้จะเป็นน้ำมันพืชที่มีกรดไขมันไม่อิ่มตัวสูง เช่นน้ำมันรำข้าว, น้ำมันมะกอก น้ำมันคาโนล่า เนื่องจากน้ำมันเหล่านี้ส่งผลดีต่อระดับไขมันในเส้นเลือด ซึ่งจะช่วยลดความเสี่ยงในการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจและสมอง

สำหรับผู้ป่วยที่น้ำหนักตัวปกติหรือน้ำหนักเกิน อาจจะลดปริมาณน้ำมันที่ใช้ลง เมนูนี้ก็ยังเป็นแหล่งของโปรตีนคุณภาพดี ที่ร่างกายสามารถนำไปใช้ซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอระหว่างการรักษา และยังช่วยฟื้นฟูกำลังกล้ามเนื้อและสภาพร่างกายได้